ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 1، فروردین 1400 ، شماره پی در پی 59

ژانر گفتمانی کتاب مقالات شمس تبریزی

صفحه (21 - 34)
سید اسماعیل فرجی اصطلخ پشتی ، رضا حیدری نوری (نویسنده مسئول)، ملک محمد فرخ زاد
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1398
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1398

چکیده

زمینه و هدف: ژانر گفتمانی، پیوستاری است میان گفتار و نوشتار که در آن عناصر گونۀ گفتاری و گونۀ نوشتاری زبان درهم آمیخته شده است. زبان بکاررفته در مقالات شمس، زبانی خاص و تا حدی متفاوت از زبان متون دورۀ پیش از خود و البته دوره های بعدی است. گفتاری که گوینده اش به نوشتن، ضبط ویرایش و پیرایش آن اهتمام نورزیده و نویسنده یا نویسندگان دیگر به نوشتن این گفتار پرداخته اند. مقالۀ حاضر با هدف معرفی سبک نوشتار مقالات شمس که در سنّت نوشتاری زبان فارسی و در حوزۀ متون صوفیانه بسیار خاص و جالب‌توجه است، در حدّ بضاعت خود کوشیده است که به لایه های آوایی، صرفی و نحوی واحدهای زبانی پرداخته و سپس در جمع‌بندی تا حدّ ممکن مرزهای گفتاری مقالات شمس ‌تبریزی را از جنبۀ نوشتاری و معیار آن متمایز کند.

روش مطالعه: این پژوهش بر اساس روش توصیفی – تحلیلی صورت گرفته است.

یافته ها: شمس با ساختارشکنی و ارائۀ گفتمانی تازه از ساختار زبانی و معنا، از روند یکنواخت و تکراری تألیف متون عرفانی خارج میشود و به کارکرد‌هایی از زبان توجّه میکند که تا پیش از او به آنها کمتر توجه شده بود، و در واقع به زبانی شخصی دست مییابد.

نتیجه گیری: متن در لایۀ آوایی، فرایندهای همگونی، ابدال و حذف و تا حدودی فرایند آوایی قلب و افزایش، امتزاج گونۀ نوشتاری و گفتاری زبان را در مقالات شمس بازنمایی میکند. در لایۀ صرفی نیز نام‌آواها و در موارد کمی‌ اتباع و در لایۀ نحوی سبک، آمیزش گفتار و نوشتار در نوع کاربرد مادۀ افعال، شناسه های فعل، ضمایر شخصی، فعلهای‌ یکشناسه، ساخت نحوی مکرر و حذفهایی که در ساختار نحوی جملات صورت میگیرد نمایان است. در تمامی ‌مسائل زبانی مطرح‌شده و در لایه های سبکی مذکور، کمیّت آمیختگی گونه های گفتاری و نوشتاری زبان در ژانر گفتمانی مقالات شمس مورد توجّه قرار گرفته است. نحو جملات شمس مختص به خود است، جملات پرسشی را با همان آهنگ گفتار بیان میکند، نمود حرکتی و رفتاری در کلام وی و اشارات دست و سر در آن زیاد است، آهنگ ادای جملات او با حالتهای صورت و دست حضور گوینده را در کلامش بسیار قوی و پررنگتر میسازد.

کلمات کلیدی
قالات شمس , گفتمان , ژانر گفتمانی , شیوۀ محاوره‌ای

• ادبیات عرفانی، پورنامداریان، تقی. (1384). دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. به سرپرستی اسماعیل سعادت. جلد اول، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
• آواشناسی، حق‌شناس، علی‌محمد. (1371) چاپ سوم، تهران: آگاه.
• برگزیدۀ مثنوی معنوی، مستشارنیا، عفت. سرور مولایی، محمد.
• (1377). دفتر سوم، بندرعباس: انتشارات دانشگاه هرمزگان.
• تحلیل گفتمان انتقادی، فرکلاف، نورمن. (1379). ترجمۀ شایسته پیران و همکاران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
• تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، نویا، پل. (1373). ترجمۀ اسماعیل سعادت، تهران: نشر دانشگاهی.
• درآمدی بر جامعه‌شناسی زبان، مدرسی، یحیی. (1387). تهران: پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی.
• دستور زبان فارسی گفتاری، وحیدیان کامیار، تقی. (1384). تهران: الهدی.
• دستور زبان فارسی، واژگان و پیوندهای ساختی، مشکوه‌الدینی، مهدی. (1390). تهران: سمت.
• زبان معیار، سارلی، ناصرقلی. (1387). تهران: هرمس.
• سبک‌شناسی. بهار، محمدتقی. (1369). چاپ چهارم، تهران: زوار.
• شرح شطحیات. بقلی ‌شیرازی، روزبهان. (1344). به تصحیح هانری کربن، تهران: بیجا.
• مقالات شمس‌ تبریزی، تبریزی، شمس‌الدین محمّد. (1369). به ‌تصحیح: محمّد‌علی موحد، تهران: خوارزمی.